پدیده “لامکانی” یکی از مسائلی است که در دنیای معاصر بهویژه در شهرهای ایران به شکل بارزی قابل مشاهده است. این پدیده به فقدان هویت و ویژگیهای منحصربهفرد در فضاهای شهری اشاره دارد که در نتیجه توسعههای بیرویه، گسترش فناوری و تأثیرات جهانیشدن به وجود آمده است. بسیاری از شهرهای ایران، از جمله تهران، اصفهان، مشهد و شیراز، شاهد ظهور فضاهایی بیروح و مشابه هستند که نه تنها از نظر بصری، بلکه از نظر اجتماعی و روانی نیز بر شهروندان تأثیرگذار بودهاند.
توسعه بیرویه شهرها و اجرای پروژههای معماری مدرن بدون توجه به هویت بومی یکی از دلایل اصلی ظهور پدیده لامکانی در ایران است. در بسیاری از شهرهای ایرانی، بهویژه در تهران و اصفهان، شاهد ساختوسازهایی هستیم که فاقد تنوع معماری و ویژگیهای بومی هستند. برای مثال، مجتمعهای مسکونی و مراکز خرید مدرن که در این شهرها گسترش یافتهاند، به یکسانسازی فضاها و کاهش احساس تعلق مردم به محیط زیست شهری منجر شدهاند. این امر میتواند تأثیرات منفی زیادی بر تعاملات اجتماعی و روانشناسی شهروندان داشته باشد. بهویژه در شهرهای بزرگ ایران، فضاهای عمومی کممعنی و بیروح به محیطهایی عبوری و غیرشخصی تبدیل شدهاند که هیچگونه حس هویت و پیوند اجتماعی را در افراد ایجاد نمیکنند.
یکی دیگر از وجوه ظهور لامکانی در ایران، کاهش تنوع معماری در بافتهای تاریخی شهرها است. محلات قدیمی که زمانی با هویتهای منحصربهفرد خود شناخته میشدند، در حال حاضر تحت تأثیر پروژههای بازسازی و ساختوسازهای مدرن قرار گرفتهاند. در این میان، فقدان فضاهای عمومی معنادار و کمبود فضاهای سبز نیز به شدت به گسترش لامکانی دامن زده است.
مقابله با این پدیده نیازمند تغییرات اساسی در نحوه طراحی و ساخت فضاهای شهری است. به جای توجه به اصول صرفاً اقتصادی و کارآمدی فضاها، شهرسازی باید به سمت طراحی فضاهایی حرکت کند که هویت بومی و فرهنگی جامعه را بازتاب دهند. این امر میتواند از طریق استفاده از معماری بومی در پروژههای جدید، ایجاد فضاهای عمومی معنادار و بازسازی محلههای قدیمی تحقق یابد. همچنین پروژههایی مانند ایجاد پیادهراههای شهری در شهرهایی همچون تبریز و تهران، نمونههای موفق از طراحی فضاهای شهری بهمنظور کاهش حس لامکانی هستند. در این پروژهها، با استفاده از فضاهای عمومی جذاب و ایجاد امکانات اجتماعی، تعاملات شهروندان بهبود یافته و حس تعلق به مکان تقویت میشود. چنین طراحیهایی نهتنها زیباییشناسی شهری را ارتقا میدهند بلکه باعث تقویت هویت اجتماعی و روانی افراد نیز میشوند.
در کنار این اقدامات، مشارکت مردم در طراحی و اجرای پروژههای شهری نیز امری حیاتی است. وقتی مردم در فرایند طراحی فضاهای عمومی مشارکت داشته باشند، احتمالاً حس تعلق به آن فضاها بیشتر خواهد بود. در شیراز، برای نمونه، پروژههایی برای بازسازی بافت تاریخی شهر با مشارکت شهروندان در حال اجرا است. این مشارکت، با جلب نظر و ایدههای مردم، به نتایج بهتری در بازسازی فضاها منتهی شده و حس تعلق به مکان را در میان مردم تقویت کرده است.
پدیده لامکانی به طور مستقیم بر هویت اجتماعی و روانشناختی شهروندان تأثیر میگذارد. هویت مکان، که از تعاملات فردی و جمعی با محیط اطراف شکل میگیرد، در فضاهایی که فاقد ویژگیهای متمایز و هویتی هستند، کاهش مییابد. افراد زمانی که در محیطهای بیروح و مشابه زندگی میکنند، به آنها احساس بیگانگی پیدا میکنند. این امر نهتنها بر کیفیت زندگی افراد تأثیر منفی میگذارد بلکه باعث کاهش مشارکت اجتماعی و افزایش انزوا میشود.
علل اصلی پدیداری لامکانی در شهرهای ایران، روندهای سریع صنعتی شدن و جهانیشدن هستند. صنعتی شدن و گسترش فناوری به جای توجه به ویژگیهای فرهنگی و هویتی، بیشتر به کارایی فضاهای شهری توجه کرده است. این رویکرد در بسیاری از پروژههای ساختوساز ایرانی، فضاهایی را به وجود آورده است که فاقد هرگونه تنوع و هویت فرهنگی هستند. علاوه بر این، تأثیرات جهانیشدن و ورود مدلهای شهری غربی به ایران باعث شده است که فضاهای شهری ایرانی، دیگر ویژگیهای بومی و تاریخی خود را از دست بدهند. برای مقابله با پدیده لامکانی در ایران، نیاز است که به بازآفرینی فضاهای شهری قدیمی توجه ویژهای شود. پروژههایی که به حفظ هویت تاریخی و فرهنگی در کنار توسعههای جدید پرداختهاند، میتوانند به کاهش لامکانی کمک کنند. همچنین طراحی فضاهای عمومی و سبز در کنار توسعههای شهری، میتواند به بازگشت هویت به فضاها و افزایش تعاملات اجتماعی کمک کند. در نهایت، تنها با تغییر رویکردهای طراحی و ساخت فضاهای شهری، و با مشارکت فعال مردم، میتوان به شهری با هویت، زیبا و معنادار دست یافت.
