امروزه حفاظت از میراث فرهنگی صرفاً به معنای حفظ بقایای فیزیکی گذشته نیست، بلکه شامل چگونگی و کیفیت نگهداری و ارائه آثار نیز می‌شود. در این راستا، ایجاد سایت موزه‌های باستان‌شناسی به عنوان راهکاری نوین، تحولی عظیم در تحقیقات و مطالعات باستان‌شناسی ایجاد کرده است. یک سایت موزة باستان شناسی خانه موزه ای است که مواد و اشیای کشف شده از کاوش های باستان شناسی یا دیگر پژوهش‌ها را به نمایش می‌گذارد؛ بنابراین می‌تواند یک مؤسسة غیرانتفاعی دائمی برای ارائة خدمات به جامعه و توسعة آن تلقی شود که در محوطه یا کنار آن تأسیس می شود. سایت موزه ها با اهداف حفاظت، مستند سازی، مطالعه، تفسیر و آموزش، اداره و مدیریت می شوند. سایت موزه عصر آهن تبریز نمونه‌ای بارز از این رویکرد نوین است که در ادامه به معرفی آن می‌پردازیم.
سایت موزه عصر آهن
سایت موزه عصر آهن تبریز به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی تبریز، از اهمیت بالایی برخوردار است. این سایت موزه نه تنها گنجینه‌ای از آثار باستانی را به نمایش می‌گذارد، بلکه به سوی فرهنگ، باورها و شیوه زندگی انسان‌های این منطقه در هزاران سال قبل را به روی بازدیدکنندگان می‌گشاید. این سایت موزه در ضلع شرقی مسجد کبود واقع شده است. مساحت این محوطه 28290مترمربع یعنی حدود 3هکتار می باشد. در سال 1376 در اطراف مسجد كبود آثاری به دست آمده است كه از لحاظ قدمت تاریخی متعلق به هزاره اول و 1500قبل از میلاد یعنی عصر آهن می باشد. در شهریورماه 1377 طی بازدیدی که توسط آقای نصرت الله معتمدی کارشناس سازمان میراث فرهنگی کشور، از محوطه به عمل آمد نشانه هایی از آثار هزاره اول ق.م مشاهده گردید و به پژوهشکده باستان شناسی گزارش شد. پس از آن میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در فاصله 80 متری شرق بنای مسجد کبود گمانه ای حفر کرده و وجود تدفین متعلق به هزاره اول ق.م آشکارگردید. در اردیبهشت و خرداد 1378 هیاتی به سرپرستی آقای معتمدی برای کاوش در محوطه مسجد کبود به تبریز اعزام شد. طی فصل اول کاوش، تعداد 38 گور، کاوش شد و یکی از گورها که دارای 2 اسکلت (زن و مرد) به همراه اشیاء تدفینی بود، بلوک برداری شده و به موزه ملی آذربایجان انتقال یافت. پس از اتمام فعالیت های این هیات، سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی اقدام به تهیه نقشه از محوطه و آثار آن نمود و طی اواخر سال 1378 نمایشگاهی از آثار بدست آمده از کاوش یاد شده در موزه آذربایجان برگزارشد .
سایت موزه عصر آهن با قدمتی 3 هزار و پانصد ساله شامل گورستانی است مربوط به دوره دوم عصر آهن که به حدود سال های 800تا 1200 پیش از میلاد، بازمی گردد. سطح فعلی گورستان در عمق تقریبی 10 متر پایین تر از سطح خیابان قرار دارد و شامل آخرین لایه قبرهای موجود در آن می باشد. در تمامی قسمت های حفاری شده پس از برداشت لایه سطحی، سفال های مربوط به دوره های قاجار، صفوی، تیموری، ایلخانی و سلجوقی به دست آمده است. از طرف دیگر می توان آثار مختلفی از دوران باستان و هخامنشی تا دوره های بعد را در لایه های این خاک یافت، اما به دلیل پراکندگی آثار نمی توان دوره های دقیق تاریخی آن ها را مشخص نمود. تدفین اجساد این قبرستان به استثنای اجسادی که تدفین ثانویه داشته اند به شکل جنینی بوده است. همچنین به دلیل اعتقاد به جهان پس از مرگ و زنده شدن مردگان، کنار اجساد وسایل و ابزاری دفن شده است. از تعداد 38گور به دست آمده از این محوطه دو اسکلت انسانی با اشیاء داخل آن در یک گور، اکنون در موزه آذربایجان نگهداری می شود.
حدود 120 اثر در قالب ظروف نیز که متعلق به آن دوران می باشد در موزه آهن نگهداری می شود زیورآلات زنان که بیشتر از سنگ های قیمتی بودند در موزه آذربایجان نگهداری می شود و 120 اثر در قالب اشیاء و ظروف در موزه آهن که قدمت تاریخی این آثار نیز به هزاره اول قبل از میلاد یعنی دوره آهن برمی گردد و شاید قدمت این آثار است که این موزه را دارای ارزشی جهانی کرده است. بسیار از اشیا و ظروف کشف شده به همراه اجساد دفن شده بوده اند. آثار و اشیاء بدست آمده از قبور شامل، ظروف سفالی، اشیاء زینتی و اثرات غذا می باشد که همراه اسکلت ها در داخل گورها بدست آمده است.
وجود ظروف سفالی در کنار بعضی اجساد و همچنین دفن شدن آن ها به شکل جنینی یا چمباتمه ای و تفاوت جهت بدن و صورتشان تاییدی بر مهرپرست بودن این اجساد کشف شده است، زیرا برخی از کارشناسان جهت صورت را به زمان دفن ارتباط داده و آن را به سمت محل قرار گرفتن آفتاب می دانند. این سایت موزه از دو بخش تشکیل شده که با استفاده از پل‌ها به‌هم وصل شده‌اند. بخش اول اسکلت‌ها و گور‌های تکی را دربر می‌گیرد. بخش دوم آن آثار و اشیای تاریخی به‌جا مانده از آن‌ها را تشکیل می‌دهد. با عبور از دالان باریک و کوتاهی سمت راست دیواری ساخته شده که بخشی ازآن را داخل کادر انداخته اند و کنار هر سوراخ و فرورفتگی را شماره‌گذاری کرده اند. کنار آن هم یک تابلو نوشته شده از آثار با شماره‌گذاری وجود دارد. همه فرورفتگی ها محل پیدا شدن آثار و سفالینه هایی است که در تابلو با شماره مشخص شده اند. همه آثاری هم که از میان دیوارها کشف شده، در همان جا و داخل محفظه های شیشه ای نگه داری می‌شود. به‌دلیل اینکه این سایت پایین تر از سطح زمین و به شکل غاری بدون نور است، برای نورگیری بهتر با استفاده از انواع روشنایی های زمینی و دیواری، روشنایی قابل توجهی به آن داده اند.
سایت موزه عصر آهن تبریز با ارائه مجموعه‌ای از آثار باستانی و فضاسازی منحصر به فرد، فرصتی استثنایی برای سفر در اعماق تاریخ و آشنایی با تمدن ایران باستان را فراهم می‌کند. این سایت موزه نه تنها به عنوان یک جاذبه گردشگری، بلکه به عنوان یک مرکز آموزشی و پژوهشی نیز نقشی مهم در حفظ و معرفی میراث فرهنگی ایران ایفا می‌کند.
