انگکور وات در کامبوج، که امروز بزرگ‌ترین مجموعه مذهبی جهان شناخته می‌شود، تنها یک معبد عظیم نیست. یافته‌های تازه پژوهشگران نشان می‌دهد این مکان، در دوران اوج امپراتوری خِمر (قرون دوازدهم تا سیزدهم)، بخشی از یک شهر عظیم با جمعیتی نزدیک به یک میلیون نفر بوده است. این عدد، که بر اساس ترکیب داده‌های لیدار، حفاری‌های باستان‌شناسی و مدل‌های آماری به دست آمده، انگکور را در شمار بزرگ‌ترین مراکز شهری جهان پیشامدرن قرار می‌دهد.
تحقیقی که در سال ۲۰۲۱ در مجله Science Advances منتشر شد، تصویری تازه از وسعت این تمدن ارائه کرد. فناوری لیدار (LiDAR) با تاباندن پرتوهای لیزر از هوا و ثبت بازتاب آن‌ها، توانست شبکه‌های پنهان جاده‌ها، کانال‌ها و خانه‌ها را در جنگل‌های متراکم آشکار کند. نتایج نشان داد که این مکان تنها هسته مرکزی بوده و پیرامون آن، مجموعه‌ای از مناطق مسکونی و کشاورزی گسترده وجود داشته که به هم پیوسته بودند.
کلید حیات این شهر، شبکه هیدرولیکی عظیمی بود که امپراتوری خمر طی قرون ساخته بود. کانال‌های طولانی، دریاچه‌های مصنوعی موسوم به «بارای»، و سدهای متعدد، امکان ذخیره و هدایت آب را در فصلی‌ترین اقلیم جنوب شرق آسیا فراهم می‌کرد. باران‌های موسمی شدید می‌توانستند ویرانگر باشند و خشکی‌های طولانی کشاورزی را فلج کنند. اما مهندسان خمر با بهره‌گیری از این سیستم پیچیده، توانستند هم تولید برنج را به حداکثر برسانند و هم کنترل نسبی بر سیلاب‌ها داشته باشند. گزارش «State of Conservation 2023» یونسکو نیز تأکید می‌کند که حفاظت از همین شبکه هیدرولیکی امروز یکی از چالش‌های اصلی مدیریت سایت است.
با این حال، پژوهشگران درباره دلایل فروپاشی این تمدن در سده‌های چهاردهم و پانزدهم به اجماع نرسیده‌اند. یک فرضیه مهم این است که تغییرات اقلیمی و تکرار دوره‌های خشکسالی و سیلاب باعث شد شبکه آبی پیچیده کارایی خود را از دست بدهد. رسوب‌گیری و آسیب‌های ساختاری در کانال‌ها، همراه با فشار جمعیتی و مشکلات سیاسی، مجموعه‌ای از بحران‌ها را رقم زد که به تدریج پایتخت خمرها را رو به زوال برد. در عین حال، پژوهشگران هشدار می‌دهند که نباید سقوط امپراتوری را به یک علت واحد فروکاست.
امروز، انگکور وات نمادی از غرور ملی کامبوج و یکی از پربازدیدترین جاذبه‌های گردشگری جهان است. اما این موفقیت روی دیگری هم دارد: فشار گردشگری و توسعه شهری اطراف سیه‌ریپ تهدیدی جدی برای پایداری این میراث جهانی است. یونسکو بارها هشدار داده که استخراج بی‌رویه آب زیرزمینی برای هتل‌ها و خدمات گردشگری، می‌تواند ثبات سازه‌های سنگی معابد را به خطر اندازد. علاوه بر این، ازدحام گردشگران نه‌تنها فرسایش فیزیکی را تشدید می‌کند بلکه مدیریت پایدار سایت را دشوار می‌سازد.
از سوی دیگر، حفاظت از این مکان تاریخی تنها به سنگ‌ها و کانال‌ها محدود نمی‌شود. هزاران نفر از ساکنان محلی هنوز در محدوده میراث جهانی زندگی می‌کنند. در سال‌های اخیر، پروژه‌های جابه‌جایی خانواده‌ها برای کاهش فشار انسانی و کنترل ساخت‌وساز، خبرساز شد. عفو بین‌الملل در گزارشی در سال ۲۰۲۳ اعلام کرد که بسیاری از این خانواده‌ها با اجبار یا فشار غیرمستقیم مجبور به ترک خانه‌هایشان شدند. برخی در سکونتگاه‌های تازه با کمبود زیرساخت، نبود شغل پایدار و هزینه‌های بالای زندگی مواجه شده‌اند. این موضوع پرسش‌های اخلاقی مهمی درباره تعادل میان حفاظت میراث جهانی و حقوق جوامع محلی مطرح کرده است.
با وجود این چالش‌ها، میراث انگکور همچنان الهام‌بخش است. ترکیب معماری شگفت‌انگیز، هنر مذهبی و مهندسی آبی، تصویری از تمدنی ارائه می‌دهد که توانست در قلب جنگل‌های استوایی یک کلان‌شهر بسازد. پژوهش‌های تازه نه تنها شکوه گذشته را روشن‌تر کرده‌اند، بلکه به ما یادآور می‌شوند که مدیریت منابع آب، تاب‌آوری در برابر تغییرات اقلیمی و هماهنگی میان توسعه و حفاظت، مسائلی هستند که امروز هم بشریت با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند.
انگکور وات دیگر تنها یک معبد با برج‌های سنگی نیست؛ این مکان آینه‌ای است از تعامل دیرینه انسان و طبیعت، و هشداری برای آینده ما. اگر تمدنی که با این همه نبوغ توانست بر اقلیم سخت فائق آید، در برابر تغییرات ناگهانی فرو ریخت، ما امروز بیش از همیشه نیازمند آنیم که از تاریخ درس بگیریم.
