پروانه اعتمادی؛ جسارت در فرم و ماده

پروانه اعتمادی، از برجسته‌ترین نقاشان نوگرای ایران، در نخستین روز فروردین‌ماه امسال در ۷۸ سالگی درگذشت. او در طول زندگی هنری خود همواره در جست‌وجوی زبانی نو و بیانی تازه بود، زبانی که همواره میان سادگی و پیچیدگی، شعر و تصویر، سنت و مدرنیته در نوسان بود. تجربه‌گرایی و کنجکاوی خستگی‌ناپذیر او در تکنیک‌ها و فرم‌های مختلف، آثارش را به یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های هنر معاصر ایران تبدیل کرده است.
اعتمادی در سال ۱۳۲۶ در تهران متولد شد و نقاشی را نزد بهمن محصص، نقاش و مجسمه‌ساز برجسته ایرانی، آغاز کرد. او تنها شاگرد مستقیم محصص محسوب می‌شود، کسی که تاثیر مهمی بر نگاه زیبایی‌شناختی و سلیقه‌ی او گذاشت. اعتمادی بعدها در دانشکده هنرهای زیبای تهران تحصیل کرد، اما پس از دو سال آن را نیمه‌کاره رها کرد. او معتقد بود که بیشترین جسارت و نترسی در کارش را از جلال آل‌احمد آموخته است، کسی که در دوران دبیرستان معلم ادبیات او بود و مشوق اصلی‌اش در مسیر هنر شد. آل‌احمد استعداد او را در نقاشی کشف کرد و بهمن محصص را به عنوان معلم خصوصی برای او انتخاب کرد.
اعتمادی کار خود را با نقاشی آبستره آغاز کرد، اما به‌تدریج به تجربه‌های مختلف در سبک‌ها و تکنیک‌های گوناگون روی آورد. نخستین نمایشگاه خود را در سال ۱۳۴۸ در تالار قندریز برگزار کرد و در دهه ۱۳۵۰ با نقاشی‌های طبیعت بیجان و به‌ویژه مجموعه آثار سیمانی‌اش شناخته شد. او در این دوره با بهره‌گیری از ترکیب‌های رنگی ویژه، بافت‌های زبر و خشن و بهره‌گیری از متریال‌های غیرمتعارف، آثاری خلق کرد که همچنان از مهم‌ترین نمونه‌های هنر معاصر ایران به شمار می‌روند.
تجربه‌گرایی او تنها به نقاشی‌های سیمانی محدود نشد. او در دوره‌های مختلف از تکنیک‌های متفاوتی چون مدادرنگی، رنگ روغن، پاستل، کلاژ و حتی نقاشی دیجیتال بهره برد. یکی از ویژگی‌های بارز کارهای او، توجه ویژه به بافت و جنسیت زمینه‌ی اثر بود. او با ترکیب مواد مختلف، سطح بوم را به عنصری زنده و پویا تبدیل می‌کرد که در تعامل مستقیم با مفهوم اثر قرار می‌گرفت.
پروانه اعتمادی در کنار نمایشگاه‌های داخلی، آثارش را در رویدادهای بین‌المللی متعددی نیز به نمایش گذاشت. او در شهرهایی همچون پاریس، لس‌آنجلس، پکن، دهلی نو، ونکوور و بال (سوئیس) نمایشگاه‌های انفرادی و گروهی برگزار کرد. در یازدهمین فهرست ۵۰۰ هنرمند برگزیده جهان، نام او در کنار چهار هنرمند ایرانی دیگر دیده می‌شود، جایگاهی که اهمیت بین‌المللی آثار او را نشان می‌دهد.
زندگی و آثار پروانه اعتمادی، الهام‌بخش سه مستند مهم در تاریخ هنر ایران بوده است. نخستین مستند درباره او در سال ۱۳۶۸ توسط علی نائینی ساخته شد. مانی حقیقی نیز بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰ مستند دیگری درباره او ساخت. اما شاید مهم‌ترین مستند درباره اعتمادی، فیلم پروانه ساخته‌ی بهمن کیارستمی در سال ۱۳۹۸ باشد. این فیلم که با مشارکت خود اعتمادی ساخته شد، نگاهی عمیق به زندگی، آثار و دیدگاه‌های او دارد. اعتمادی که همواره از کلیشه‌های رایج پرهیز می‌کرد، در این فیلم نیز از بازگویی سرگذشتی متعارف سر باز زد و شخصاً در روند تولید آن مشارکت داشت.
پروانه اعتمادی یکی از معدود زنانی بود که در دوران پیش از انقلاب و پس از آن توانست هویتی مستقل در عرصه هنر برای خود بسازد، بدون آنکه خود را در سایه همتایان مرد قرار دهد. او در آثارش، مفاهیم زندگی، حافظه و هویت زنانه را بدون کلیشه‌های رایج به تصویر می‌کشید. مجموعه‌های کلاژ و طراحی‌های او، که گاه شامل عکس‌های شخصی بودند، نگاه نوستالژیک اما انتقادی او را به جهان اطرافش نشان می‌دهند.
در سال‌های اخیر، او روی مجموعه‌ای از نقاشی‌های دیجیتال کار می‌کرد که تلفیقی از نقاشی، انیمیشن و موسیقی بود. این مجموعه که یکی بود، یکی نبود نام داشت، فضایی تاریک و رازآلود داشت و به گفته خودش، نقطه آغاز آن، اشغال عراق توسط آمریکا بود.
اعتمادی نه‌تنها نقاشی برجسته، بلکه معلمی تأثیرگذار نیز بود. او شاگردان زیادی تربیت کرد که برخی از آن‌ها مانند آویش خبره‌زاده (برنده بی‌ینال ونیز) و صادق تیر افکن، بعدها به چهره‌های مهمی در هنر معاصر تبدیل شدند.
او با صراحت و جسارت خاص خود، همواره در برابر کلیشه‌ها و قالب‌های تثبیت‌شده ایستاد و راهی مستقل برای بیان هنری خود یافت. درگذشت او، فقدانی بزرگ برای هنر معاصر ایران است، اما آثار و میراث هنری او همچنان الهام‌بخش نسل‌های آینده خواهد بود.