ضرورت اصلاح سیاست یارانه‌های نقدی در ایران

چندی پیش احمد میدری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، از تصمیم دولت برای حذف سه دهک بالای درآمدی از فهرست یارانه‌بگیران خبر داد. همچنین حسن نوروزی، رئیس سازمان هدفمندی یارانه‌ها، اعلام کرد که تا پایان سال جاری، حدود ۱۸ میلیون نفر از دریافت یارانه حذف خواهند شد. این در حالی است که تازه‌ترین گزارش سازمان هدفمندی یارانه‌ها نشان می‌دهد که هنوز بیش از ۴۶ میلیون نفر در دهک‌های میانی و بالاتر، یارانه نقدی دریافت می‌کنند؛ آماری که ضرورت بازنگری در این سیاست‌ها را بیشتر از پیش نمایان می‌سازد. سوال اساسی این است که آیا پرداخت یارانه نقدی به این شکل، واقعاً به نفع مردم و اقتصاد کشور است؟ پاسخ به این پرسش، نیازمند نگاه دقیق‌تر به کارایی و پیامدهای این سیاست است. یارانه‌های نقدی که از سال ۱۳۸۹ با هدف حمایت از اقشار کم‌درآمد آغاز شد، در عمل با مشکلاتی همچون توزیع ناعادلانه، افزایش وابستگی اقتصادی و فشار سنگین مالی بر دولت همراه بوده است. یکی از دلایل اصلی حذف تدریجی یارانه‌های نقدی، بار مالی سنگین آن‌ها بر بودجه کشور است. منابع عظیمی که صرف این یارانه‌ها می‌شود، می‌توانست در توسعه زیرساخت‌های حیاتی مانند بهداشت، آموزش و حمل‌ونقل عمومی سرمایه‌گذاری شود و تاثیر مثبتی بر رشد اقتصادی داشته باشد. تجربه اندونزی در سال ۲۰۰۵ نمونه‌ای موفق از این رویکرد است؛ جایی که با حذف یارانه‌های غیرهدفمند و جایگزینی آن با حمایت‌های مستقیم به اقشار نیازمند، کسری بودجه کاهش یافت و فقر مهار شد. یارانه‌های نقدی در ایران، به دلیل پرداخت به تمام دهک‌ها بدون تمایز، به شکل ناعادلانه‌ای توزیع می‌شوند و بخش زیادی از منابع به افراد با درآمد بالا می‌رسد. مطابق گزارش مرکز آمار ایران، تنها ۳۰ درصد از یارانه‌های نقدی به دهک‌های پایین درآمدی تعلق دارد. این موضوع، علاوه بر بی‌عدالتی اقتصادی، باعث ایجاد وابستگی در برخی خانوارها و کاهش انگیزه کار و تولید شده است؛ موضوعی که مطالعات دانشگاه تهران آن را تأیید می‌کند. جهت اصلاح این وضعیت، می‌توان از تجارب موفق کشورهای مختلف بهره برد. مشروط‌کردن یارانه‌ها به مواردی مانند تحصیل کودکان یا اشتغال، که در برنامه‌های موفقی در برزیل و ترکیه تجربه شده، می‌تواند هم وابستگی را کاهش دهد و هم عدالت اجتماعی را افزایش دهد. همچنین، حذف یارانه‌های کالایی مانند یارانه نان، با نظارت دقیق، فساد را کاهش داده و عرضه کالاها را بهبود بخشیده است. در نهایت، اصلاح سیاست یارانه‌ها باید با اطلاع‌رسانی شفاف، اجرای برنامه‌های جبرانی مانند افزایش دستمزد و تقویت نظام تأمین اجتماعی همراه باشد تا اعتماد عمومی حفظ شده و آثار تورمی کنترل شود. حذف تدریجی یارانه‌ها و هدایت منابع به سمت حمایت هدفمند از اقشار کم‌درآمد، می‌تواند مسیر توسعه پایدار اقتصاد ایران را هموار سازد.