درس های آموخته شده و آموخته نشده از بحران مالی آسیا

٢۵ سال پیش‌؛ یک ماه قبل، شرق آسیا با بدترین بحران مالی خود روبرو شد. چندین کشور به ویژه مالزی، تایلند، اندونزی، کره جنوبی و فیلیپین مورد حمله قرار گرفتند. آنچه در ژوئیه ١٩٩٧ به عنوان یک حمله سفته جویانه به بات تایلند آغاز شد، به سرعت به سایر کشورها سرایت کرد.
در دوره سه ماهه از جولای تا اکتبر ١٩٩٧، بات ۴٠درصد، رینگیت مالزی و پزو فیلیپین حدود ٢٧ درصد، روپیه حدود ۴٠ درصد و وون ٣۵ درصد در برابر دلار آمریکا کاهش یافتند.
این یک ضربه جدی برای کشورهایی بود که به آنها لقب “اقتصادهای معجزه گر” داده شده بود.
بحران ارزی به سرعت به چیزی تبدیل شد که اقتصاددانان آن را «بحران دوقلو» نامیدند. در اصل، افت ارزها (در مقابل دلار) و پاسخ سیاست دفاع از آنها از طریق افزایش نرخ بهره، یک بحران بانکی داخلی را به وجود آورد.
اصطلاح بحران دوقلو یا twin crisis اولین بار توسط دو اقتصاددان بنامهای کامینسکی و رینهارت در اواخر دهه نود میلادی بکار برده شد.
البته در این نوع بحران، هر جا نمی توان ارتباط علی معلولی و مستقیمی میان بحران ارزی و بانکی برقرار کرد به نحوی که به شکل قاطع بگوییم بحران ارزی منجر به بحران بانکی می شود، این رابطه می تواند بر عکس هم باشد و یا حتی می تواند ارتباط مستقیمی میان دو بحران وجود نداشته باشد.

این اتفاق در چهار کشور کره جنوبی، تایلند، اندونزی و مالزی رخ داد.

بنابراین بحران دوقلو؛ یعنی بحران همزمان ارزی و بانکی، که از آن به عنوان بحران تراز پرداخت نیز یاد می شود.

قبل از بحران شرق آسیا؛ بحران دوقلوی ١٩٩۴ مکزیک معروف به تکیلا رخ داد و در سال ١٩٩٨ بحران دوقلو از نوع روسی خود، به وقوع پیوست.

جالب توجه است که متوسط رشد تولید ناخالص داخلی اسمی برای چهار کشور مورد اشاره در دوره هفت ساله قبل از بحران؛ از ١٢ درصد در سال فراتر رفته بود. بنابراین، به شکل مرکّب، هر کشور تولید ناخالص داخلی خود را در سال ١٩٩۶ نسبت به سال ١٩٩٠ بیش از دو برابر کرده بود.

از این رو صندوق بین المللی پول اصطلاح پر زرق و برق “اقتصادهای معجزه گر” را در باره آنها به کار برد.
اما چنین رشدی به سادگی پایدار نبود، زیرا با رشد سریع پولی، کسری بزرگ حساب جاری و جریان‌های سرمایه، به‌ویژه از نوع کوتاه‌مدت آن، آغاز شد.

⁉️چندین توضیح جایگزین برای تشریح و توجیه این گونه بحران ها ارائه شده که به طور کلی، به سه مورد اشاره می گردد:

1️⃣ وجود ضعف‌های ساختاری و انحراف از سیاست‌ها؛ در اینجا یعنی سطوح بسیار بالای بدهی مبتنی بر ارزهای خارجی بر اساس نرخ‌های بهره متغیر، کاهش شدید جریان‌های ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و نرخ‌های بالای ارز؛
از آنجایی که رژیم‌های نرخ ارز عمدتاً با نرخ‌های تعیین‌شده توسط دولت میخکوب یا شبه میخکوب می‌شوند، ارزش‌گذاری‌های (واحد پولی ملی در مقابل دلار) بیش از ارزش ذاتی؛ صرفاً انحراف های ناشی از سیاست‌ها بودند.

2️⃣ مخاطره اخلاقی ناشی از ترکیبی از عدم تقارن اطلاعاتی(Information Asymmetry) ، تضمین های ضمنی و عدم شفافیت.
وجود پیوندها یا زد و بندهای سیاسی-تجاری (میان نهادهای عمومی و خصوصی)، مشکلات انتخاب نامطلوب (Adverse Selection) را تشدید کرد و اقتصادهای زیربنایی را آسیب پذیر کرد. این آسیب‌پذیری‌ها تا زمانی که بحران آشکار نشد، پنهان مانده بود.

3️⃣ معکوس شدن جریان سرمایه و عدم نقدشوندگی ناشی از آن.
هنگامی که بدهی خارجی کوتاه مدت به سرعت افزایش می یابد، زمانی که توانایی یک کشور در تسویه بدهی های کوتاه مدتِ معوق؛ مشکوک به نظر می رسد، ماشه بحران کشیده می شود. اگر شکاف های زیادی در موجودی دارایی های مالی نقد و ذخایر ناخالص وجود داشته باشد در حالی که نرخ ارز میخکوب شده باشد، این مساله؛ آسیب پذیری ایجاد می کند. با توجه به چنین عدم تعادلی، یک شوک ناگهانی می تواند به سرعت ذخایر را تخلیه کرده و نرخ ارز ثابت را ناپایدار کند.

درس هایی که آموخته شد:

برای سیاست‌گذاران، این بحران؛ یک درس عبرت بود. درس‌های زیادی به آنها آموخت و مهم‌تر از آن، فرصتی را برای آنها فراهم کرد تا اصلاحاتی را که می‌دانستند مورد نیاز است اما نخبگان سیاسی حاکم، مقاومت می‌کردند را انجام دهند.

1️⃣اولین درسی که آموخته شد این بود که شفافیت و افشای خوب اطلاعات؛ بهترین پادزهر در برابر حملات سفته جویانه است که از عدم شفافیت و شکاف های اطلاعاتی تغذیه می کند. دوره پس از بحران، شاهد تولید و انتشار اطلاعات مرتبط و به موقع؛ به ویژه در حوزه بانکداری و مالی بود.

2️⃣دومین درس کلیدی که آموخته شد این بود که نرخ‌های ارز ثابت، ناسازگار هستند و می‌توانند برای اقتصادهای در حال توسعه بسیار خطرناک باشند، زیرا همواره منجر به عدم تطابق برابری ارزی می‌شوند و شرکت‌ها را تشویق می‌کنند تا موقعیت‌های محافظت نشده ای بگیرند.

پس از بحران، تغییری از نرخ های میخکوب شده به شناورهای مدیریت شده وجود داشت.

3️⃣سومین درس آموخته شده این بود که رشد مبتنی بر خلق بدهی؛ سطحی، ناپایدار و مستعد بحران است. “شعار رشد به هر قیمت” کنار گذاشته شد زیرا بحران نشان داد وقتی یک اقتصاد به شدت اهرمی است، آسیب پذیری در برابر شوک های خارجی چقدر می تواند مخرب و پرهزینه باشد.

4️⃣آخرین درس اساسی که آموخته شد، نیاز به بررسی ریسک کردن بیش از حد عوامل و بنگاه های اقتصادی بود که ناشی از شور و شوق، حرص و آز، مخاطره اخلاقی و توانایی برون سپاری ریسک های آنها با امید و اتکا به تضمین های دولتی و کمک های مالی برای نجات آنها یا bail out بود.

با فراگرفتن این درس‌ها توسط سیاست‌گذاران، کنترل‌ها و مقررات احتیاطی سخت‌گیرانه‌تری وضع شد و بانک‌ها؛ تامین سرمایه مجدد، تجمیع و ادغام و تقویت شدند و از سوی دیگر؛ بازارهای سرمایه برای دور شدن از سیستم های متمرکز بانکی ذاتاً ناپایدار، توسعه یافتند.

درس هایی که آموخته نشد:

در واقع از درس‌هایی که از این بحران آموخته‌ایم، خیرات زیادی حاصل شد. با ارزیابی سال‌های پس از بحران، برخی از کشورها مانند کره جنوبی و اندونزی، شاید به دلیل هزینه‌های هنگفت سیاسی و انسانی، بیشتر به اصلاحات وفادار بوده‌اند، در حالی که برخی دیگر مانند مالزی کمتر این چنین بوده اند.

با توجه به وضعیت کنونی، به نظر می رسد که هنوز درس های مهمی آموخته نشده است.

1️⃣اولین درسی که آموخته نشد، خطرات ناشی از انباشت بدهی است، صرف نظر از اینکه در چه بخشی باشد.
با سال ها پول آسان و نرخ های بهره سرکوب شده، سطوح قابل قبول و معقول آستانه های اهرمی؛ اجازه داده شده تا افزایش یابند. برای مثال؛ بخش‌های خصوصی و خانوارها در مالزی ، سطوح عظیمی از بدهی‌ها را انباشته کرده‌اند. اعداد گزارش شده ممکن است حتی شامل بدهی های همتا به همتا یا شخص به شخص و سایر بدهی های غیررسمی نباشد. بنابراین، حباب می تواند بزرگتر از آن چیزی باشد که اعداد نشان می دهند. علاوه بر این، آنچه اغلب نادیده گرفته می شود این است که وقتی مؤسسات، ضعیف و معیوب هستند؛ از اینکه انعطاف پذیرهستند، انعطاف پذیری حتی در سطوح پایین بدهی نیز به خطر می افتد.
به این ترتیب، نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی ممکن است لزوماً منعکس کننده آسیب پذیری واقعی نباشد. به عنوان مثال، بدهی سریلانکا به تولید ناخالص داخلی در سال ٢٠٢١ کمتر از بدهی سنگاپور و ژاپن در همان سال بود. بیش از نسبت بدهی، استقلال و قدرت نهادی مهم است.

2️⃣دومین درس مهمی که آموخته نشد این است که حکمرانی خوب مستلزم آن است که نباید اجازه داد سیاست و تجارت با هم ترکیب شوند. به نظر می رسد که اتهامات بسیاری در طول بحران سرمایه داری رفاقتی (میان بخش خصوصی و دولتی) که ریشه مشکلات مالزی و امثالهم است، جدی گرفته نشده است.
بنابراین، جای تعجب نیست که بدترین و ظالمانه ترین سوء استفاده ها و رسوایی های مالی مالزی پس از وقوع بحران رخ داده است. این گواه روشنی بر سطحی بودن اصلاحات انجام شده است. زمانی که پست های هیئت مدیره و رهبری در شرکت های متصل به دولت یا GLC ها به عنوان غنائمی برای منافع سیاسی مورد استفاده قرار می گیرند، نمی توان انتظار حکمرانی خوب را داشت.

3️⃣آخرین درس مهمی که آموخته نشد این است که صرف پذیرش قوانین و مقررات، حتی قوانین مبتنی بر بهترین شیوه های بین المللی، بدون اجرا شدن کافی نیست.
همانطور که بسیاری از رسوایی های اخیر نشان داده اند، فقدان مقررات نبود، بلکه نظارت و اجرای ناکافی بود که آنها را ممکن کرد. در بسیاری از موارد، نهادهای نظارتی کلیدی در چرت زدن گرفتار شده اند.

با این حال، به نظر می رسد هیچ مکانیسم و اراده ای برای تنبیه این نهادهای نظارتی به جهت رفتار نا درستشان وجود ندارد. این شکاف‌ها در اجرا و شکست‌های نظارتی است که می‌تواند ما را برای سقوط بعدی آماده کند.

و سخن پایانی اینکه، اگرچه بحران دوقلو و درس های آن در حوزه شرق آسیا مورد بررسی قرار گرفت، با این حال به نظر می رسد اقتصاد ایران که برای سالیان متمادی در حال تجربه چنین بحرانی است، نیازمند آموختن و و از آن مهمتر، بکار بردن درس های آن می باشد که به قول ناپلئون هیل:
Knowledge is only potential power. It becomes power only when, and if, it is organized into definite plans of action, and directed to a definite end.
دانش یک قدرت بالقوه است. دانش فقط زمانی و به شرطی تبدیل به قدرت (بالفعل) می شود، که در برنامه های عملی قطعی، سازماندهی شده و به سوی یک هدف مشخص هدایت شود.

پروفسور عبیدالله عصمت پاشا
امیرعباس زینت بخش