در پس هر امپراتوری بزرگ، شاهراه‌هایی پنهان است که تاریخ را می‌سازند. اگر معماری و هنر، زبان تمدن باشند، جاده‌ها و کاروانسراها رگ‌های حیاتی آن محسوب می‌شوند. در ایران و آناتولیِ عصر سلجوقی، این رگ‌ها نه‌تنها کالا و سرمایه را جابه‌جا می‌کردند، بلکه فرهنگ، اندیشه و سبک زندگی ملت‌ها را نیز به حرکت درمی‌آوردند. نگاه دوباره به مسیرهای تجاری و کاروانسراهای آن دوره، گویی نقشه‌ای از تعامل جهانی در هزار سال پیش را پیش چشم ما زنده می‌کند.
از دیرباز در ایران و آناتولی به علت قرار داشتن در مسیر شاهراه تجاری شرق و غرب (شاهراه خراسان بزرگ) و گستردگی قلمرو جغرافیایی دو سرزمین، به ایجاد راه های تجاری و نظامی و تامین کاروان و کاروانیان و احداث کاروانسراها توجه خاصی شده است. شرایط خاص اقلیمی ایران و آناتولی، سبب شده که شهرها و آبادی های این سرزمین ها در فواصل دور از هم قرار گیرند. در این شرایط، تنها یک شبکه ارتباطی منظم می توانسته نقاط دور افتاده را یکپارچه کند. لذا احداث و گسترش راه ها و به تبع آن برپایی تاسیسات اقامتی در طول مسیرها اجتناب ناپذیر بوده است. در این میان منابع مکتوب تاریخی کاملا این موضوع را تایید می کنند. کاروانسراها فضای اسکان و تامین امنیت کاروانیان و خرید و فروش کالا را فراهم می کرده و نقشی تاثیرگذار در رونق تجاری داشته اند. همچنین در کاروانسراها تعامل فکر و اندیشه و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف صورت می گرفته است. سیاست قوی با پشتوانه اقتصادی سلاجقه ایران و روم جاده هایی را به صحنه درآورد که آنها را با کاروانسراها به همدیگر متصل می کرد. در سده پنجم ه.ق پس از استقرار سلجوقیان در ایران، مسیر تجاری بین المللی و پر رفت و آمدی از ساحل مکران و بندر تیز تا خراسان و ماورءالنهر برقرار گردید. به خصوص این مسیرهای تجاری و ساخت کاروانسراها در دوره طغرل، آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی رواج بیشتری داشته، چراکه امنیت سیاسی و اقتصادی قابل توجهی در این زمان برقرار بوده است. کاروان ها به سوی غرب، با گذشتن از قزوین و زنجان به آذربایجان و از آنجا به آناتولی می رسیدند. طبق بررسی های انجام شده، کاروان هایی از آناتولی، ارمنیه، آذربایجان، عراق، شام، منطقه جبال، به ویژه اصفهان در مسیر شرقی – غربی در رفت و آمد بوده اند. در آناتولی، جاده های کاروان رو از شرق به غرب، از جنوب به شمال و از جنوب غربی به شمال شرقی از این سرزمین عبور می کردند. مراکز مهم در دوره سلجوقی عبارت بودند از : تبریز در ایران، بغداد در عراق و حلب در سوریه، در جنوب شامل ایاس و علائیه، آنتالیا در دریای مدیترانه، در غرب شامل ایازلوغ و ازمیر، فوچا در دریای اژه، در شمال غربی شامل استانبول در تنگه بسفر، در شمال سینوپ و سامسون و ترابزون در دریای سیاه. ارتباطات تجاری گسترده آناتولی با ایران در دوره سلجوقی از مسیر شرقی – غربی از دو طریق ممکن بود: 1) از مسیر همدان، بغداد، موصل، ماردین، دیاربکرو ملاطیه. 2) از مسیر تبریز، ارزروم، ارزنجان، سیواس، قیصریه، آکسارای به قونیه. تجارت در مسیر تبریز – قونیه از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار بود. چرا که ایران را به سواحل دریای سیاه و اروپا وصل می نمود. کاروانسراهای دوره سلجوقی در مسیرهای تجاری – به ویژه شاهراه خراسان بزرگ – و جهت تامین امکانات رفاهی و امنیتی کاروان ها ساخته شده اند. بررسی موقعیت مکانی کاروانسراها و قرارگیری آنها در مسیرهای تجاری نیز نشان دهنده نقش و کاربری اصلی آنها در تقویت مسائل اقتصادی و تجاری است. همچنین، سبک های معماری و هنری متفاوتی در ساخت کاروانسراهای ایران و آناتولی در قرون پنجم و ششم ه.ق استفاده شده است.
امروز وقتی در ویرانه‌های یک کاروانسرای سلجوقی قدم می‌زنیم، تنها دیوارهای سنگی یا آجرهای فرسوده را نمی‌بینیم؛ بلکه پژواک هزاران قدم کاروانی را می‌شنویم که در دل خود ابریشم، ادویه، فلزات گران‌بها و حتی داستان‌های سرزمین‌های دور را حمل می‌کردند. این مسیرها فقط جاده‌های تجارت نبودند، بلکه ریشه‌های ارتباط جهانی بودند؛ ریشه‌هایی که هنوز هم هویت فرهنگی ایران و آناتولی را به جهان یادآوری می‌کنند.
